Apetyt na słodycze – skąd się bierze i jak sobie z nim radzić?

Odchudzanie 13 czerwca 2022
Autor: Klaudia Wiśniewska

Pojawia się nagle i niespodziewanie. Najczęściej późnym wieczorem lub po obfitym obiedzie. Zazwyczaj zostaje na dłużej. Apetyt na słodycze! Sięgasz po nie w różnych sytuacjach. Gdy czujesz zmęczenie, znudzenie lub chcesz się zrelaksować i zwyczajnie zjeść coś pysznego. Przyczyn sięgania po „coś słodkiego” jest wiele. Warto się im jednak przyjrzeć nieco bliżej, zrozumieć i nad nimi pracować. Chcesz przecież w końcu raz na zawsze wygrać tą nierówną walkę!

Zawartość artykułu:

Programowanie organizmu na słodycze


Nasze preferencje smakowe wcale nie są kwestią przypadku i zaczynają się na długo przed naszymi narodzinami! Smak jest jednym z pięciu zmysłów umożliwiających nasze funkcjonowanie w świecie. Odczucie smaku jest wynikiem integracji doznań smakowych i zapachowych. Oba te rodzaje odczuć są kształtowane już w okresie płodowym i w pełni dojrzałe w chwili urodzenia. Nasze pierwsze doświadczenia smaku i węchu odbywają się wewnątrzmacicznie przez płyn owodniowy połykany przez płód. Następnie kształtowanie słodkiego smaku kontynuowane jest poprzez spożywanie pokarmu mamy. Zarówno płyn owodniowy, jak i pokarm mamy mają smak słodki. To pierwszy ze smaków z którym się spotykamy i który od samego początku bardzo lubimy [1, 2]. Ventura z zespołem [3] w swoich badaniach w grupie noworodków wykazali, że słodki smak wód płodowych stymulował dzieci do ich połykania, podczas gdy gorzki je zniechęcał. I faktycznie smak słodki jest preferowany przez dzieci, szczególnie do 4 miesiąca życia.

Na dalszym etapie życia wiele zależy od naszych rodziców, tym w jaki sposób wprowadzają nam pokarmy do diety. Okno akceptacji nowych smaków występuje między 6 a 12 miesiącem życia dziecka – jest to szansa, którą należy dobrze wykorzystać. Warto pracować nad preferencjami żywieniowymi od samego początku [2].

Kolejne czynniki, które zachęcają nas do wyboru słodkości to dostępność i wygoda. Dostępność do produktów słodkich, o słodkim smaku jest bardzo duża od samego początku. W czasie wprowadzania pokarmów stałych rodzice często z wygody podają dziecku słodkie biszkopty, dosładzane herbatniki czy chrupki. Łatwo je chwycić, wygodnie zjeść, a słodki smak podbija nam dodatkowo przyjemność z jedzenia [4]. Z tych samych przyczyn sięgasz po coś słodkiego potem jako dziecko w szkole podstawowej, młoda osoba w szkole średniej czy dorosły. „Coś słodkiego” zawsze znajdzie się w zasięgu ręki – w kiosku ruchu, który mijasz idąc do pracy, przy kasie gdy robisz zakupy, nawet u lekarza gdy czekasz w recepcji. Baton, ciastko czy kawałek czekolady to przecież szybki „zastrzyk” energii, której brakuje Ci podczas nauki oraz gdy spada Ci koncentracja w pracy. Z biegiem czasu nasza tolerancja na słodkie potrawy rośnie. Słodkości jemy coraz więcej i coraz częściej. Ma to swoje negatywne skutki: nadwaga, otyłość, cukrzyca, próchnica – to tylko niektóre choroby związane z nadkonsumpcją cukru w diecie [5].

Nadmierny apetyt na słodycze – przyczyny


Przyczyn ciągłej ochoty na „coś słodkiego” może być wiele. Niektóre są bardzo prozaiczne, związane z naszą codzienną dietą i nie do końca właściwymi nawykami żywieniowymi, inne z kolei mogą świadczyć o poważnych chorobach wymagających diagnostyki i leczenia. Przyjrzyjmy się im bliżej.

Przyczyny nadmiernego apetytu na słodycze:

  • nieprawidłowo zbilansowana dieta
  • zbyt restrykcyjna dieta
  • nieprawidłowo skomponowane posiłki
  • zbyt długie przerwy między posiłkami
  • pomijanie posiłków
  • nieprawidłowe nawyki i przyzwyczajenia
  • nieprawidłowo dobrana aktywność fizyczna
  • zbyt krótki sen i/lub zła jakość snu
  • nadmierny stres
  • jedzenie emocjonalne
  • choroby

Jak zmniejszyć apetyt na słodkie?


Patrząc na wszystkie wymienione wcześniej przyczyny łatwo zauważyć, że większość z nich związana jest z czynnikami fizjologicznymi oraz psychologicznymi, naszymi emocjami [6, 7]. Zanim zaczniesz się obwiniać, że kolejne pięterko ptasiego mleczka zniknęło, nie udało Ci się oprzeć czekoladzie po obiedzie lub ciastku do kawy przyjrzyj się swoim nawykom. Swojej diecie, aktywności fizycznej czy emocjom. Postaraj się zdiagnozować dobrze swój problem, przyjrzeć się wszystkim elementom swojego stylu życia i sytuacjom w których najczęściej sięgasz po słodkie. Zrób listę swoich problemów i błędów, które najczęściej popełniasz i pracuj z nimi – krok po kroku.

Sprawdź, czy się nie głodzisz

Nasz organizm podobnie jak samochód do prawidłowego funkcjonowania potrzebuje paliwa, którym jest jedzenie. Ograniczając spożycie energii w ciągu dnia zwiększamy ryzyko sięgania po szybkiego dostawcę kalorii, którym często są słodycze. Gdy jemy za mało często czujemy się gorzej i mamy mniej energii. Słodycze dosyć szybko poprawiają nam nastrój i na bardzo krótki czas również samopoczucie. Sięgając po słodycze w takich sytuacjach bardzo szybko wpadamy w mechanizm błędnego koła [7]. Dlatego porzuć myślenie o dietach sokowych, owocowo-warzywnych czy głodówkach, które dostarczają zbyt mało energii w stosunku do Twojego zapotrzebowania. Staraj się jeść tyle, ile potrzebuje Twój organizm do prawidłowego funkcjonowania.

Sprawdź, czy Twoja dieta jest dobrze zbilansowana

Nasze paliwo powinno mieć też odpowiednią jakość. Dlatego przeanalizuj swój jadłospis i sprawdź czy Twoja dieta jest dobrze skomponowana. Powinna zawierać wszystkie składniki odżywcze (białka, tłuszcze, węglowodany), witaminy i składniki mineralne w odpowiednich ilościach. Tych wszystkich składników potrzebuje Twój organizm do prawidłowego funkcjonowania. Nie musimy zabierać się od razu za skomplikowane wyliczenia i sprawdzać zapotrzebowanie w tabelach. Warto zacząć od przeglądu swojego talerza [8].

Przeczytaj także: Mindful eating, czyli uważnie jedzenie – dlaczego warto?

Jak powinien wyglądać wzorowy talerz zdrowego żywienia?


  • 1/2 talerza powinny stanowić różnokolorowe warzywa lub owoce;
  • 1/4 talerza powinny stanowić produkty dostarczające białka, takie jak: chude mięso drobiowe, ryby, nasiona roślin strączkowych lub nabiał
  • 1/4 talerza powinny stanowić produkty będące dobrym źródłem węglowodanów złożonych, takie jak: kasze, ryż brązowy, makaron pełnoziarnisty, pieczywo żytnie, płatki naturalne
  • uzupełnieniem powinna być niewielka ilość tłuszczu, np. oleju roślinnego, nasion pestek i orzechów.

Im większe urozmaicenie posiłków, tym większe szanse, że dostarczysz swojemu organizmowi odpowiednie ilości składników odżywczych. Dzięki odpowiedniej kompozycji talerza sytość po posiłku jest większa. Przez to uczucie głodu nie skłania nas do sięgania po słodkości.

Zastanów się czy jesz posiłki regularnie

Na śniadanie zjedzona idealna owsianka, drugie śniadanie pominięte, obiad zjedzony w pośpiechu, do tego pozostawione w połowie drugie danie, które zimne nie nadaje się już do zjedzenia, a na podgrzewania nie ma czasu. Nie czujesz głodu, bo zajęć w ciągu dnia jest niezwykle dużo i nie ma czasu na myślenie o jedzeniu. Po drodze do domu zakupy. Dopiero teraz czujesz głód, dlatego kupujesz oczami – paczka ciastek, czekolada z orzechami i baton złapany na ostatnią chwilę tuż przy kasie. Jeden produkt zjadasz zaraz po wyjściu ze sklepu. Kolejny prawdopodobnie po obfitym posiłku w domu. Niezbyt dobry scenariusz dla Twojego zdrowia, który zdarzył się przynajmniej raz każdemu z nas. Jeśli staje się Twoją codziennością – mamy problem. Do takich zachowań bardzo często prowadzą zbyt długie przerwy między posiłkami lub ich omijanie [9]. Aby zapobiegać – planuj. Zaplanuj kiedy i gdzie zjesz pierwsze śniadanie, czy uda Ci się znaleźć przerwę na przekąskę i czy znajdziesz odpowiednią ilość czasu na obiad. Do swoich czasowych możliwości staraj się dopasować posiłki. Szybki koktajl lub jogurt z bananem i orzechami to posiłki które zjesz w 5 minut między spotkaniami.

Pomyśl o swoich długoletnich nawykach

Ciasto do kawy? Obowiązkowy deser po obiedzie? Niewinny cukierek podczas pracy wyciągnięty prosto z szuflady w biurku? Nie rób z jedzenia słodyczy rytuałów! Staraj się nie jeść ich codziennie i nie pielęgnować tych nie do końca dobrych przyzwyczajeń [4, 6]. Dobrze sprawdza się tu metoda małych kroków. Zamiast codziennego sięgania po słodycze, staraj się ograniczyć je do 5 razy w tygodniu, następnie do 3 razy w tygodniu, by w końcu zacząć sięgać po nie bardzo sporadycznie – tylko wtedy kiedy naprawdę masz na nie ochotę. W rozsądnych ilościach.

Zastanów się czy Twoja aktywność fizyczna jest dobrze dobrana

Idziesz na trening, wylewasz z siebie siódme poty. Twój mózg podpowiada Ci, że trening był naprawdę męczący. Niestety w kwestii szacowania wydatków energetycznych podczas ćwiczeń nasz intuicja bywa zawodna. Badania pokazują, że mamy tendencję do przeszacowywania wydatku energetycznego intensywnych ćwiczeń. Niestety równanie jest proste, jeżeli jemy więcej niż spaliliśmy na treningu, masa ciała stoi w miejscu (a w najgorszym scenariuszu wzrasta). Co ciekawe w takich sytuacjach wzrasta szczególnie chęć sięgania po słodkie posiłki i przekąski. Bardziej na to zjawisko narażone są niestety osoby z nadwagą i otyłością [10, 11]. Nie oznacza to oczywiście, że musisz unikać intensywnych ćwiczeń. Po prostu postaraj się kontrolować to co spożywasz po treningu, szczególnie jeżeli był on intensywny.

Jeżeli nie przepadasz za forsownymi ćwiczeniami skup się na innej ulubionej aktywności. W jednym z badań [11] wykazano, że chodzenie przez 15 minut może pomóc osobom z nadwagą i otyłością przynajmniej czasowo zmniejszyć apetyt na wysokokaloryczne, słodkie przekąski. Możesz wykorzystać tę strategię w sytuacjach, gdy pojawi się u Ciebie apetyt na coś słodkiego. Zanim sięgniesz po smakołyka, spróbuj wydłużyć czas pomiędzy bodźcem (np. zdenerwowanie), a reakcją (np. chęć zjedzenia czegoś słodkiego), np. spacerując przez kilkanaście minut. Wykorzystaj ten czas na analizę swoich fizjologicznych i psychologicznych odczuć (np. czy rzeczywiście mam w tym momencie ochotę na coś słodkiego?).

Zweryfikuj czy dobrze śpisz

Ostatnie badania wyraźnie wskazują, że zarówno zbyt mała (<6 godzin), jak i zbyt długa (>9 godzin) ilość snu wpływa niekorzystnie na utrzymanie prawidłowej masy ciała i zwiększa ryzyko wystąpienia otyłości [12]. Jak się okazuje zbyt krótki, przerywany sen o słabej jakości ma również wpływ na nasze wybory żywieniowe. Gdy jesteśmy niewyspani częściej sięgamy po słodycze, a słodkie dania i produkty wydają nam się bardziej atrakcyjne (nawet te pokazywane na zdjęciach) [12, 13]. Dlatego jeśli chcesz zmniejszyć apetyt na słodkie zadbaj o swój sen – jego długość i jakość.

Zastanów się jak często towarzyszy Ci stres, czy jesz emocjonalnie

Stres jest czynnikiem, który niesamowicie zwiększa apetyt na słodycze. Badania wyraźnie wskazują, że osoby zestresowane mają tendencję do spożywania większej ilości przekąsek i pokarmów bogatych w cukier i tłuszcz. Nie trzeba też cierpieć na poważne zaburzenia emocjonalne by problem zjadania zbyt dużej ilości słodyczy nas dotyczył. Core wraz z zespołem w swoim badaniu opublikowanym w czasopiśmie Appetite wykazali [14], że nawet uczucie niepewności sprawia, że zjadamy więcej słodyczy. Jedzenie emocjonalne to ważny problem, którego nie należy bagatelizować. Wymaga często dodatkowej współpracy z psychoterapeutą. Związane jest z różnymi emocjami – częściej negatywnymi, ale zdarza się również nadmierne jedzenie pod wpływem pozytywnych emocji. Jeśli zdarza Ci się jeść pod wpływem emocji – postaraj się zaobserwować jakie towarzyszą Ci uczucia i nastroje, obserwować swój organizm i zgłosić się po stosowną pomoc do psychologa i dietetyka [15].

Idź na badania!

Oprócz nadmiernego apetytu na słodycze pojawiają się inne dolegliwości? Osłabienie, drażliwość, trudności z koncentracją, nadmierna senność? Warto to zbadać! Tego typu dolegliwości towarzyszyć mogą zaburzeniom gospodarki węglowodanowej. Często towarzyszą również hipoglikemii. Hipoglikemia polega na zmniejszeniu stężenia glukozy we krwi (czyli potocznie „spadek cukru”) poniżej 3,9 mmol/l (<70 mg/dl). Może stanowić samodzielną jednostkę chorobową (np. hipoglikemia reaktywna), ale również być objawem innych chorób, np. cukrzycy typu 1, cukrzycy typu 2 czy insulinooporności. Tym wszystkim chorobom towarzyszą właśnie „spadki cukru” we krwi, które mogą zwiększać nasz apetyt słodkie. Oczywiście przyczyn związanych z chorobami może być zdecydowanie więcej, ale warto zacząć od wstępnej diagnostyki zaburzeń gospodarki węglowodanowej.

Zgodnie z wytycznymi Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego należy wykonać następujące badania [16]:

  • oznaczyć glukozę na czczo;
  • oznaczyć insulinę na czczo;
  • wykonać doustny test tolerancji glukozy (OGTT, oral glucose tolerance test);

Diagnostykę należy wykonywać pod okiem lekarza.

Apetyt na słodycze a niedobory


Czy apetyt na słodycze powodują niedobory składników pokarmowych? Wbrew pozorom nie tak łatwo je zdiagnozować, poza tym pewnie zajmie to sporo czasu, dlatego idealnym wręcz rozwiązaniem jest wycieczka do apteki po jakiś suplement diety. Skoro niedobory, to wiadomo że warto coś suplementować! Podobne informacje znajdziesz w wielu artykułach, które niestety w wielu miejscach mijają się z prawdą. Tu mechanizm jest odwrotny. Gdy nasza dieta jest nieprawidłowo zbilansowana – nie dbamy o to co ląduje na naszym talerzu, do tego często omijamy posiłki to ryzyko, że sięgniemy po coś słodkiego rośnie [4, 6, 7]. To często nasz pierwszy wybór, szczególnie gdy koncentracja spada i pojawia się rozdrażnienie. Częste jedzenie słodyczy w większych ilościach wpływa negatywnie na strukturę codziennej diety. Zaczyna w niej dominować nie tylko cukier, ale również sól i tłuszcze nasycone, czyli składniki niekorzystnie wpływające na stan Twojego zdrowia. W konsekwencji mamy większe ryzyko różnych niedoborów pokarmowych. Jakość diety osób często sięgających po słodycze jest zdecydowanie gorsza.

Czy chęć na słodkie odczuwamy, gdy cierpimy na niedobory cynku, manganu, witaminy C czy witamin z grupy B? Bazując na dowodach naukowych nie jesteśmy w stanie wykazać tych zależności. Nie ma badania, które wskazywałoby, że osoba, która ma niedobór manganu chętniej sięga po słodycze. Dlatego zanim sięgniesz po garść tabletek, po prostu sprawdź czy Twoja dieta jest dobrze skomponowana i czy nie popełniasz innych błędów żywieniowych.

Czy muszę rezygnować ze słodyczy?


Rezygnacja ze słodyczy nie jest konieczna. Możesz cieszyć się ich smakiem, nawet będąc na diecie! Pamiętaj jednak o kilku zasadach.

  1. Pełnowartościowy posiłek to podstawa. Zanim sięgniesz po coś słodkiego zjedz pełnowartościowy posiłek. Może okaże się, że nie potrzebujesz wcale kolejnego ciastka, a dobry słodki posiłek w zupełności Ci wystarczy.
  2. Jedz słodycze sporadycznie. Sięgaj po słodycze od czasu do czasu – nie rób tego codziennie.
  3. Nie stosuj zasady wszystko albo nic. W większości przypadków niestety nie działa. Badania dowodzą, że im więcej eliminacji i restrykcji w naszej diecie, tym trudniej jest nam ją utrzymać. A przecież nie o to nam chodzi, prawda?
  4. Zachowaj umiar. Pamiętaj o odpowiednich porcjach. Nawet dla największego fana słodkości całe ptasie mleczko to za dużo.

Przeczytaj także: Fit słodycze – jakie wybierać i czy rzeczywiście są takie zdrowe?

Co jeść gdy mam ochotę na słodycze?


Możliwości jest naprawdę całkiem sporo. W Centrum SPOT zawsze dbamy o preferencje żywieniowe naszych pacjentów. Nawet największy łasuch znajdzie w swojej diecie coś pysznego! Z doświadczenia wiemy, że nie warto walczyć z tym co się lubi. Ale możemy to w pewien sposób oswoić. Umieszczanie w dietach naszych Pacjentów słodkich, ale zbilansowanych posiłków to jeden z naszych bardziej sprawdzonych sposobów na ograniczenie słodyczy. Dzięki temu mamy nad nimi kontrolę, a nie one nad nami.

Uwielbiamy słodkie połączenia, dlatego jeśli tylko chcesz w swojej diecie znajdziesz:

  • Słodkie śniadania, np. owsiankę tiramisu czy jaglaną szarlotkę
  • Pożywne przekąski, np. deser a’la monte, proste ciasto z mikrofalówki, sernik jednoporcjowy z owocami czy lody ze skyrem
  • Owoce świeże i suszone w połączeniu z orzechami
  • Domową nutellę

Domowa nutella z banana i awokado

Składniki:

  • Kakao 16%, proszek – 1 łyżka
  • Awokado – 1/2 sztuki
  • Banan – mały (ok 100g)
  • Syrop z agawy – 1 łyżka
  • Orzechy laskowe – mała garść (ok 30g)

Sposób przygotowania:

  1. Banany i awokado umyj i obierz. Pokrój na kawałki i zmiksuj.
  2. Orzechy zmiel dokładnie (można w młynku do kawy)
  3. Dodaj kakao oraz syrop.
  4. Zmiksuj wszystko razem.

Jednoporcjowy sernik na zimno

Składniki:

  • Maliny lub inne owoce jagodowe – garść
  • Jogurt grecki gęsty – 150 g
  • Galaretka owocowa (w proszku) – pół opakowania
  • Ksylitol – 1 łyżeczka
  • Żelatyna – 1 łyżeczka

Sposób przygotowania:

  1. Jogurt zblenduj z ksylitolem (lub erytrolem).
  2. W szklance rozpuść żelatynę – w około 1/3 szklanki przegotowanej, gorącej wody. Ostudź chwilę i dodaj do masy. Wymieszaj.
  3. Przelej do naczynia i wstaw do lodówki do stężenia na ok. 2h
  4. Przygotuj galaretkę zgodnie z instrukcją na opakowaniu.
  5. Na wierzch sernika dodaj owoce, wylej galaretkę na masę twarogową i wstaw do lodówki najlepiej na całą noc.

Szybkie ciasto z mikrofali

Składniki:

  • Mąka pszenna pełnoziarnista – 4 łyżki
  • Syrop klonowy – 1 łyżka
  • Cynamon – szczypta
  • Proszek do pieczenia – ½ łyżeczki
  • Kakao 16%, proszek – 1 łyżka
  • Jajko kurze małe – 1 sztuka
  • Olej rzepakowy – 1 łyżka
  • Napój roślinny – 4 łyżki

Sposób przygotowania:

  1. Przygotuj spory kubek.
  2. Suche składniki wymieszaj w kubku, dodaj wszystkie mokre składniki.
  3. Całość dokładnie wymieszaj i wstaw na 3,5 minuty do mikrofalówki przy maksymalnej mocy.
  4. Najlepiej zjeść od razu po upieczeniu.

Włączenie do diety dobrze zbilansowanych, słodkich posiłków zmniejsza u naszych pacjentów napady objadania, częste sięganie po słodkie przekąski i korzystnie wpływa na ich samopoczucie.

Bibliografia

  1. Jayasinghe SN, Kruger R, Walsh DCI, Cao G, Rivers S, Richter M, Breier BH. Is Sweet Taste Perception Associated with Sweet Food Liking and Intake? Nutrients. 2017; 9(7):750.
  2. Toporowska-Kowalska E, Funkowicz, M. Kształtowanie preferencji smakowych we wczesnym okresie życia. Stand Med Pediatr. 2015;12, 689-697.
  3. Ventura AK, Worobey J. Early influence on the development of food preferences. Current Biology 2013; 23:401-408.
  4. Ribeiro G, Oliveira-Maia A. J. Sweet taste and obesity. European Journal of Internal Medicine. 2021; 92:3-10.
  5. Spinelli S, Monteleone E. Food Preferences and Obesity. Endocrinol Metab (Seoul). 2021 Apr;36(2):209-219.
  6. Brondel L, Quilliot D, Mouillot T, Khan NA, Bastable P, Boggio V, Leloup C, Pénicaud L. Taste of Fat and Obesity: Different Hypotheses and Our Point of View. Nutrients. 2022; 14(3):555.
  7. Greenberg D, St Peter JV. Sugars and Sweet Taste: Addictive or Rewarding? Int J Environ Res Public Health. 2021 Sep 17;18(18):9791.
  8. Talerz zdrowego żywienia. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Warszawa, 2020. Dostęp online: https://ncez.pzh.gov.pl/abc-zywienia/talerz-zdrowego-zywienia/ [25.07.2022].
  9. Alhussain MH, Macdonald IA, Taylor MA. Impact of isoenergetic intake of irregular meal patterns on thermogenesis, glucose metabolism, and appetite: a randomized controlled trial. Am J Clin Nutr. 2022 Jan 11;115(1):284-297.
  10. Thivel D, Doucet E, Julian V, Cardenoux C, Boirie Y, Duclos M. Nutritional compensation to exercise- vs. diet-induced acute energy deficit in adolescents with obesity. Physiol Behav. 2017;176:159-164.
  11. Ledochowski L, Ruedl G, Taylor AH, Kopp M. Acute effects of brisk walking on sugary snack cravings in overweight people, affect and responses to a manipulated stress situation and to a sugary snack cue: a crossover study. PLoS One. 2015 Mar 11;10(3):e0119278.
  12. Liu W Zhang R Tan A, Ye B, Zhang X, Wang Y, Zou Y, et al. Long sleep duration predicts a higher risk of obesity in adults: a meta-analysis of prospective cohort studies. . J Public Health. 2018.
  13. Kracht CL, Chaput JP, Martin CK, et al. Associations of sleep with food cravings, diet, and obesity in adolescence. Nutrients. 2019; 11(12): 2899.
  14. Lv W, Finlayson G, Dando R. Sleep, food cravings and taste. Appetite. 2018; 125, 210-216.
  15. Core TJ, Price MM, Alquist JL, Baumeister RF, Tice DM. Life is uncertain, eat dessert first: Uncertainty causes controlled and unemotional eaters to consume more sweets. Appetite. 2018;131:68-72.
  16. Araszkiewicz A, Bandurska-Stankiewicz E, Borys S. et al. 2021 Guidelines on the management of patients with diabetes. A position of Diabetes Poland. Clinical Diabetology. 2021; 10(1): 1-113.
  17. Vieux F, Maillot M, Rehm CD, et al. Tea consumption patterns in relation to diet quality among children and adults in the United States: Analyses of NHANES 2011–2016 data. Nutrients. 2019; 11(11), 2635.